„Kobieta z ptakiem w autobusie”. „Mężczyzna stracił przytomność”: Nadmiarowa endofora czy konieczne uzupełnienie?

Abstrakt

Endofora, zjawisko składniowo-retoryczne, umożliwia łączenie krótszych jednostek składniowych (schematycznie: zdań) w dłuższe ciągi wypowiedzi bez konieczności stałego wzmiankowania w taki sam sposób elementu endoforyzowanego, z możliwością jego zastąpienia przez element endoforyczny o innym kształcie. Relacje endoforyczne (katafora i anafora) to także jedne z aktualnych cały czas problemów do rozwiązania w komunikacji maszynowej i komunikacji z maszynami, w tym: tłumaczenia maszynowego i automatycznego generowania tekstów. Zarazem nie jest oczywiste, że użytkownicy języka naturalnego nie będący maszynami nie doświadczają problemów z endoforą, ani też że w jej technikach nie zachodzą pewne zmiany, być może odzwierciedlające głębsze metamorfozy w strukturze języka i rozumowania. Dostępne tradycyjne źródła ogólne, do jakich sięgnięto w tekście, nie dostarczają tu gotowych rozwiązań. Tę tezę autorzy pragną zweryfikować na przykładzie polskiego materiału językowego budzącego wątpliwości w zakresie stosowania techniki endofory. Główny nacisk położono na ukazanie narastającego - jak się wydaje - trendu niepożądanego dublowania w wypowiedziach polskich pewnych informacji zawartych już w orzeczeniu zdania, w sposób raczej przejrzysty i zwykle obligatoryjny, niosącego informację o osobie i płci referenta, co czyni nawet możliwym pominięcie w zdaniu podmiotu, wobec możliwości łatwego zrekonstruowania tzw. podmiotu domyślnego. W polszczyźnie ostatnich lat nader często w takiej funkcji pojawiają się elementy endoforyczne jednoznacznie wskazujące na płeć („kobieta”, „mężczyzna”), obecne co prawda w pewnych rejestrach języka polskiego, jednak zwykle odnoszące się do referenta nieznanego pod względem innych jego cech niż płeć (np. w kontekście kryminologicznym). Odnalezienie motywacji uzasadniających takie wybory to cel badawczy artykułu.